Του Αντώνη Κρητικού
[χρόνος ανάγνωσης 8 λεπτά και 19 δευτ.]
Το παρόν άρθρο εξετάζει την πολυδιάστατη συμβολή της Σχολής στην περιφερειακή ανάπτυξη της νότιας Κρήτης, εστιάζοντας σε τέσσερις βασικούς άξονες: εκπαίδευση και ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού, καινοτομία και τεχνολογική πρόοδος, κοινωνικοοικονομική ενδυνάμωση και βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη. Η ανάλυση βασίζεται σε διεθνή παραδείγματα και πολιτικές, αναδεικνύοντας τη σημασία της Σχολής ως πρότυπο αγροτικής εκπαίδευσης και καινοτομίας.
I. Εισαγωγή: Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς ως Πυλώνας Αγροτικής Καινοτομίας και Επιχειρηματικής Ανάπτυξης
Η Κρήτη αποτελεί διαχρονικά έναν από τους πιο παραγωγικούς γεωργικούς κόμβους της Μεσογείου, διαθέτοντας πλούσια αγροτική παράδοση και εξαιρετική ποικιλομορφία καλλιεργειών, από την ελαιοκαλλιέργεια και τα κηπευτικά έως την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή αρωματικών φυτών (Diakosavvas, 2006). Η περιοχή της Μεσαράς, ειδικότερα, φέρει ιδιαίτερο βάρος στην αγροτική οικονομία του νησιού λόγω των ευνοϊκών κλιματολογικών συνθηκών και του εύφορου εδάφους. Σε αυτό το γεωγραφικό και κοινωνικό πλαίσιο, η Γεωργική Σχολή Μεσαράς, με έδρα τον Αμπελούζο του Δήμου Γόρτυνας, λειτουργεί ως κεντρικός θεσμός αγροτικής εκπαίδευσης και τεχνογνωσίας από την ίδρυσή της το 1920, όπου ο τότε Επίσκοπος Βασίλειος, αναγνωρίζοντας τη σημασία της αγροτικής εκπαίδευσης για την ανάπτυξη της περιοχής, υποστήριξε ενεργά την ίδρυση της σχολής, η οποία θεσμοθετήθηκε με τον Νόμο 2155/1920. Η Σχολή υπήρξε από την αρχή μία από τις πρώτες προσπάθειες θεσμικής στήριξης της ελληνικής γεωργίας, ενσωματώνοντας τη γνώση, την πρακτική εμπειρία και την ηθική ευθύνη απέναντι στον αγρότη. Μέσα από τις δεκαετίες, αποτέλεσε θεσμικό κέντρο για τη γεωργική επιμόρφωση της τοπικής νεολαίας, προσφέροντας όχι μόνο θεωρητική κατάρτιση αλλά κυρίως πρακτικές δεξιότητες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες της κρητικής υπαίθρου.
Η εκπαιδευτική της δράση έχει διαχρονικά επικεντρωθεί σε εφαρμοσμένες γεωπονικές δεξιότητες, προσαρμοσμένες στις ανάγκες των παραγωγών της περιοχής. Πέραν της καθαυτής διδασκαλίας, η Σχολή λειτουργεί ως κέντρο αγροτικής κατάρτισης και πειραματικής εφαρμογής τεχνικών, με έμφαση στη θερμοκηπιακή γεωργία και τις αρχές της ψηφιακής γεωργίας, συμμετέχοντας σε δράσεις που προωθούν τη βιώσιμη αγροτική ανάπτυξη και ενισχύουν τις τοπικές παραγωγικές δομές, ενώ εξετάζονται συνέργειες με τοπικούς φορείς για την υποστήριξη της αγροτικής επιχειρηματικότητας, κάτι που ενισχύει την επιχειρηματικότητα και την παραγωγή ποιοτικών αγροτικών προϊόντων (OECD, 2022). Ο ρόλος της λοιπόν, αποκτά νέα σημασία υπό το πρίσμα των ευρωπαϊκών πολιτικών όπως για παράδειγμα η Στρατηγική «Από το Αγρόκτημα στο Πιάτο» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που προάγει την αγροδιατροφική βιωσιμότητα, την επισιτιστική ασφάλεια και την αγροτική ανθεκτικότητα (European Commission, 2020).
II. Η Συμβολή της Γεωργικής Σχολής Μεσαράς στην Περιφερειακή Ανάπτυξη της Κρήτης
Η περιφερειακή ανάπτυξη υπερβαίνει την απλή οικονομική μεγέθυνση, ενσωματώνοντας τη διαμόρφωση θεσμών, υποδομών και ανθρώπινου δυναμικού που συνθέτουν ένα σταθερό πλαίσιο κοινωνικής συνοχής, οικολογικής βιωσιμότητας και τεχνολογικής προόδου. Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τοπικά ριζωμένου θεσμού που ενσαρκώνει αυτές τις διαστάσεις και λειτουργεί ως καταλύτης για την περιφερειακή ανάπτυξη της νότιας Κρήτης. Σύμφωνα εξάλλου με τη διεθνή βιβλιογραφία, η περιφερειακή ανάπτυξη βασίζεται όχι μόνο σε επενδύσεις υποδομών αλλά και σε αποκεντρωμένους θεσμούς εκπαίδευσης και καινοτομίας, οι οποίοι ενδυναμώνουν την τοπική κοινωνία και προάγουν τη μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα των περιοχών (OECD, 2020).
Κατά τον FAO (2014), τέτοιου τύπου γεωργικά εκπαιδευτικά κέντρα ενισχύουν τις «ανθεκτικές περιφέρειες», περιοχές που συνδυάζουν παραγωγικότητα, κοινωνική ισότητα και περιβαλλοντική ευθύνη (FAO, 2014a). Επιπλέον, η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των γεωργικών συστημάτων μέσω εκπαιδευτικών και τεχνολογικών παρεμβάσεων είναι κρίσιμη για την αντιμετώπιση των προκλήσεων που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή και την επισιτιστική ασφάλεια (FAO, 2014b). Παράλληλα, παρεμβάσεις αγροτικής εκπαίδευσης όπως αυτή της Σχολής Μεσαράς συνεισφέρουν στη συγκρότηση «ανθεκτικών κοινοτήτων» που μπορούν να αντιμετωπίσουν περιβαλλοντικές και οικονομικές κρίσεις (Shilomboleni et al., 2024).
Τέλος, προσφέρει ένα μοντέλο εκπαίδευσης προσανατολισμένο στην πράξη, ενσωματώνοντας σύγχρονες κατευθύνσεις όπως η αγροοικολογία, η βιολογική γεωργία και οι θερμοκηπιακές τεχνικές. Αυτή η γνώση δεν προέρχεται απλώς από την ακαδημαϊκή σφαίρα, αλλά είναι προσαρμοσμένη στις πραγματικές συνθήκες της Μεσαράς, μιας περιοχής με έντονη γεωργική εξειδίκευση. Η χωρική της σύνδεση με τις τοπικές παραγωγικές δομές και η λειτουργική της ενσωμάτωση με φορείς όπως ο ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ την καθιστούν υπόδειγμα πολυεπίπεδης περιφερειακής πολιτικής.
III. Διεθνές Πλαίσιο: Η Γεωργική Εκπαίδευση και η Βιώσιμη Ανάπτυξη
Η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης έχει πλέον εδραιωθεί ως θεμέλιος λίθος για τη διαμόρφωση πολιτικών και εκπαιδευτικών πρακτικών που στοχεύουν στην ισόρροπη ικανοποίηση κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών αναγκών. Όπως ορίζεται από την Agenda 2030 των Ηνωμένων Εθνών, η βιώσιμη ανάπτυξη προϋποθέτει την ενίσχυση των εκπαιδευτικών θεσμών που συνδέουν τη γνώση με την παραγωγική διαδικασία και τη διαχείριση των φυσικών πόρων (UN, 2015). Σε αυτό το πλαίσιο, οι γεωργικές σχολές διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο. Δεν είναι απλώς φορείς μετάδοσης γεωπονικής γνώσης, αλλά κόμβοι βιωματικής μάθησης, τεχνολογικής καινοτομίας και ενίσχυσης της αγροτικής επιχειρηματικότητας. Οι Lima (2013) και Azizi (2023) επισημαίνουν ότι η γεωργική εκπαίδευση, όταν εστιάζει στη βιωσιμότητα, μπορεί να αποτελέσει τομή για την αγροτική ανασυγκρότηση και τη μετάβαση σε ένα παραγωγικότερο και οικολογικά υπεύθυνο μοντέλο ανάπτυξης. Παγκόσμια παραδείγματα υπογραμμίζουν τη σημασία αυτών των θεσμών. Στην Κένυα, το πρόγραμμα της Egerton University έχει οδηγήσει σε μείωση της χρήσης επιβλαβών χημικών και αύξηση της απόδοσης μικροκαλλιεργητών, αποδεικνύοντας πως η τεχνική εκπαίδευση οδηγεί σε βιώσιμα αποτελέσματα (Chittoor et al., 2012). Αντίστοιχα, στην Ινδία, τα αγροτικά κολέγια συνεργάζονται με συνεταιρισμούς για την προώθηση καινοτομιών σε τεχνικές καλλιέργειας, μειώνοντας το κόστος παραγωγής και ενισχύοντας την αυτάρκεια (Azizi, 2023).
Γεωργικές σχολές όπως της Μεσαράς στη Κρήτη καλούνται να αναλάβουν παρόμοιο ρόλο να παρέχουν στους μελλοντικούς αγρότες τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις ενός δυναμικά μεταβαλλόμενου αγροδιατροφικού τοπίου. Η ενσωμάτωση πρακτικής εκπαίδευσης, βιώσιμων τεχνικών και επιχειρηματικής προσέγγισης στη διδασκαλία, μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για την αναβάθμιση της αγροτικής παραγωγής σε τοπικό και εθνικό επίπεδο. Άλλωστε, σύμφωνα με διεθνείς μελέτες, η γεωργική εκπαίδευση συμβάλλει καθοριστικά στην ενίσχυση της επισιτιστικής ασφάλειας, μέσα από την ανάπτυξη και εφαρμογή τεχνικών που αυξάνουν την παραγωγικότητα και μειώνουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις (Azizi, 2023), στην καταπολέμηση της φτώχειας στις αγροτικές περιοχές, ενισχύοντας την οικονομική αυτάρκεια μέσω της αγροτικής επιχειρηματικότητας (Lima et al., 2013).
IV. Οι Τέσσερις Βασικοί Άξονες Συμβολής της Γεωργικής Σχολής Μεσαράς
Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς αναπτύσσει πολυδιάστατη δράση στην αγροτική περιφέρεια της νότιας Κρήτης, εστιάζοντας σε τέσσερις θεμελιώδεις άξονες που ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες βιώσιμης αγροτικής ανάπτυξης: η εκπαίδευση και η ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού, η καινοτομία, η κοινωνικοοικονομική ενδυνάμωση και η περιβαλλοντική υπευθυνότητα. Αυτοί οι άξονες ευθυγραμμίζονται με τις διεθνείς πολιτικές της Ε.Ε., της FAO και του SARE, καθιστώντας τη Σχολή πρότυπο τοπικής δράσης με διεθνή συνάφεια (σχεδιάγραμμα 1).
Άξονας 1: Εκπαίδευση και Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού
Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση στον αγροτικό τομέα έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη βελτίωση της αγροτικής παραγωγής και την κοινωνική κινητικότητα. Η FAO (2014) επισημαίνει ότι η κατάρτιση νέων αγροτών στις αρχές της βιώσιμης γεωργίας ενισχύει όχι μόνο την παραγωγικότητα αλλά και την ανθεκτικότητα των αγροτικών οικονομιών. Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς παρέχει μια μορφή βιωματικής εκπαίδευσης, αντίστοιχη με τα Krishi Vigyan Kendras στην Ινδία, όπου η εκπαίδευση συνδυάζεται με την τοπική εμπειρία και την αγροτική επιχειρηματικότητα (Kumar et al., 2023). Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Σχολής έχει σχεδιαστεί ώστε να ανταποκρίνεται σε πραγματικές παραγωγικές ανάγκες, εστιάζοντας στην καλλιέργεια πρακτικών δεξιοτήτων (θερμοκήπια, βιοκαλλιέργεια, αγροτεχνολογία), γεγονός που οδηγεί σε αυξημένες πιθανότητες επαγγελματικής αποκατάστασης. Η ενδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού με γνώσεις σύγχρονης γεωπονικής επιστήμης αποτελεί προϋπόθεση για την ενεργή συμμετοχή των νέων αγροτών σε δίκτυα καινοτομίας και σε προγράμματα όπως το Horizon Europe και το LIFE.
Άξονας 2: Καινοτομία και Τεχνολογική Ανάπτυξη
Η υιοθέτηση τεχνολογικών καινοτομιών στον αγροτικό τομέα αποτελεί στρατηγική προτεραιότητα για την εξασφάλιση βιωσιμότητας και ανταγωνιστικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η Γεωργική Σχολή Μεσαράς δύναται να ενσωματώσει σύγχρονα εργαλεία ψηφιακής γεωργίας, όπως αισθητήρες υγρασίας, εφαρμογές παρακολούθησης θερμοκηπιακών καλλιεργειών και αυτοματοποιημένα συστήματα άρδευσης, προκειμένου να ενισχύσει την εκπαιδευτική της προσφορά και να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες του αγροτικού τομέα. Αυτές οι πρακτικές εναρμονίζονται πλήρως με την ευρωπαϊκή στρατηγική «Digital Europe» και την πρωτοβουλία «Smart Villages» (European Commission, 2020). Ανάλογες τεχνολογικές παρεμβάσεις συναντώνται στο Πανεπιστήμιο Γεωργικών Επιστημών του Dharwad στην Ινδία, όπου εφαρμόστηκε η καινοτόμος μέθοδος «Twin Ring Borewell Recharge», βελτιώνοντας την υδροδοτική επάρκεια των αγροτικών κοινοτήτων (SRDS, 2019). Η Σχολή Μεσαράς έχει τη δυνατότητα να ακολουθήσει αντίστοιχη λογική, ενσωματώνοντας πρακτικές που απαντούν σε τοπικά προβλήματα μέσα από τεχνολογικές λύσεις προσαρμοσμένες στο μικροκλίμα της Κρήτης.
Άξονας 3: Κοινωνικοοικονομική Ενδυνάμωση
Η γεωργική εκπαίδευση λειτουργεί ως εργαλείο κοινωνικής ενσωμάτωσης και οικονομικής αυτοτέλειας. Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς, μέσω της παροχής στοχευμένων επαγγελματικών δεξιοτήτων, προσφέρει διέξοδο σε νέους και νέες που διαφορετικά θα μετακινούνταν προς τα αστικά κέντρα. Αντίστοιχα παραδείγματα βρίσκουμε στην Ισπανία με τα Escuelas Familiares Agrarias, τα οποία προσφέρουν εντατικά προγράμματα «εναλλασσόμενης εκπαίδευσης» (alternancia), διασφαλίζοντας την άμεση σύνδεση εκπαίδευσης και τοπικής απασχόλησης (Sánchez Sánchez, 2002). Η κοινωνικοοικονομική ενδυνάμωση συνδέεται επίσης με την καλλιέργεια της επιχειρηματικής κουλτούρας. Μέσα από δράσεις συνεργασίας με συνεταιρισμούς, η Σχολή ενισχύει την ίδρυση νεοφυών αγροτικών επιχειρήσεων, τη μεταποίηση τοπικών προϊόντων και την ενίσχυση της πιστοποίησης (ΠΟΠ/ΠΓΕ).
Άξονας 4: Βιώσιμη Αγροτική Ανάπτυξη
Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς, σε συνεργασία με τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ και ερευνητικά ιδρύματα όπως το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο και το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, συμμετέχει σε δράσεις που προωθούν τη βιώσιμη γεωργία και την Κρητική Διατροφή. Στο πλαίσιο προγραμματικών συμβάσεων με την Περιφέρεια Κρήτης, συμβάλλει στη δημιουργία Κέντρου Καινοτομίας για τον αγροδιατροφικό τομέα, ενισχύοντας την τοπική αγροτική ανάπτυξη και την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. Οι προσεγγίσεις αυτές ταυτίζονται με τις αρχές του προγράμματος SARE των ΗΠΑ, που προωθεί τη γεωργία φιλική στο περιβάλλον, κοινωνικά δίκαιη και οικονομικά βιώσιμη (SARE, 2021). Επίσης, η προοπτική χρήσης πρακτικών όπως η κομποστοποίηση έχει αποδειχθεί αποτελεσματική όχι μόνο στη διαχείριση των αγροτικών αποβλήτων, αλλά και στη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους, όπως τεκμηριώνεται σε σειρά ερευνών από την Elsevier (2021). Παράλληλα, διεθνή παραδείγματα, όπως το σχέδιο βιώσιμης καλλιέργειας Mangaba στη Βραζιλία, αναδεικνύουν τη σημασία των ενδημικών ειδών στη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας και της αγροδιατροφικής πολιτιστικής ταυτότητας (Lima et al., 2013).
V. Συμπέρασμα: Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς ως Ζωντανός Πυλώνας Περιφερειακής Ανθεκτικότητας, Παραγωγικής Ανασυγκρότησης και Κοινωνικής Ενδυνάμωσης
Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο η αγροτική εκπαίδευση, όταν εφαρμόζεται με συνέπεια και θεσμική συνέργεια, μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός ολιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης για μία αγροτική περιφέρεια. Από την ίδρυσή της έως και σήμερα, η Σχολή έχει παραμείνει προσηλωμένη στο θεμελιώδες έργο της: την ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού της Κρήτης, την αναβάθμιση της παραγωγής και την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής της υπαίθρου.
Η συμβολή της είναι μετρήσιμη σε πολλαπλά επίπεδα. Στο πεδίο της τεχνικής και γεωργικής εκπαίδευσης, παρέχει στους νέους αγρότες και παραγωγούς την απαραίτητη γνώση και πρακτική κατάρτιση για να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις μιας σύγχρονης, ανταγωνιστικής και περιβαλλοντικά υπεύθυνης γεωργίας. Η Σχολή δεν περιορίζεται στο ρόλο ενός εκπαιδευτικού ιδρύματος. Αποτελεί φορέα που διασυνδέεται ενεργά με την τοπική αγορά και θεσμικούς εταίρους, όπως ο ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, αγροτικοί συνεταιρισμοί, καθώς και φορείς επαγγελματικής κατάρτισης και επιμελητηριακής εκπαίδευσης. Μέσα από αυτή τη διασύνδεση, η Σχολή ενισχύει την επιχειρηματικότητα, στηρίζει την παραγωγή πιστοποιημένων ποιοτικών προϊόντων (ΠΟΠ/ΠΓΕ) και ενδυναμώνει τη διασύνδεση των αποφοίτων της με την απασχόληση και την επιχειρηματική καινοτομία. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες του ΟΟΣΑ (OECD, 2022), τέτοιου τύπου εκπαιδευτικές δομές μπορούν να λειτουργούν ως φορείς περιφερειακής καινοτομίας. Σημαντική είναι και η έμμεση συμβολή της στον αγροτουρισμό και την αγροδιατροφική ταυτότητα της Κρήτης. Η γνώση που μεταδίδει σε πρακτικές γεωργίας, διαχείρισης τροφίμων και βιώσιμης καλλιέργειας στηρίζει τοπικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα του ποιοτικού τουρισμού, δημιουργώντας δεσμούς μεταξύ πρωτογενούς παραγωγής και πολιτισμικού αποθέματος.Η Γεωργική Σχολή Μεσαράς έχει έτσι καθιερωθεί όχι μόνο ως κέντρο μάθησης, αλλά ως ένας ζωντανός πυλώνας περιφερειακής ανθεκτικότητας, παραγωγικής ανασυγκρότησης και κοινωνικής ενδυνάμωσης. Ο ρόλος της είναι απολύτως σύγχρονος: ανταποκρίνεται στις ανάγκες της εποχής, ενσωματώνει διεθνείς βέλτιστες πρακτικές και συνδέεται ενεργά με τις τοπικές κοινότητες και την οικονομία. Η συνέχιση και ενίσχυση του ρόλου της, μέσα από θεσμική αναγνώριση, υποστήριξη και στρατηγικές συνέργειες, είναι κρίσιμη για το μέλλον της αγροτικής Κρήτης και την επιτυχή μετάβαση των αγροτικών περιοχών σε μοντέλα βιώσιμης, κοινωνικά δίκαιης και περιβαλλοντικά υπεύθυνης ανάπτυξης.Βιβλιογραφία
• Azizi, B. (2023). Sustainable agricultural development through education and extension. International Journal of Innovation Management and Organizational Behavior, 3(3), 169–175. https://doi.org/10.61838/kman.ijimob.3.3.21
• Chittoor, P., & Mishra, A. (2012). Effectiveness of Farmer Training Programs in Kenya: A Case of Egerton University Initiatives. ResearchGate.Available at: https://www.researchgate.net/publication/287545380
• Diakosavvas, D. (2006). Coherence of Agricultural and Rural Development Policies. The Development Dimension, OECD Publishing. Retrieved from https://www.oecd.org/en/publications/coherence-of-agricultural-and-rural-development-policies_9789264023895-en.html
• European Commission. (2020). Farm to Fork Strategy: For a fair, healthy and environmentally-friendly food system. https://food.ec.europa.eu/system/files/2020-05/f2f_action-plan_2020_strategy-info_en.pdf
• European Commission. (2020). Smart Villages: Revitalising rural services through social and digital innovation. Retrieved from https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/events/smart-villages-revitalising-rural-services-through-social-and-digital-innovation
• FAO. (2014a). Building a common vision for sustainable food and agriculture. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Retrieved from: https://openknowledge.fao.org/handle/20.500.14283/i3940e
• FAO. (2014b). Resilient livelihoods: Disaster risk reduction for food and nutrition security. FAO. Retrieved from https://openknowledge.fao.org/handle/20.500.14283/i3270e
• Kumar, S., Nain, M. S., & Sangeetha, V. (2023). Determinants and constraints for adoption of Zero Budget Natural Farming (ZBNF) practices. Indian Journal of Extension Education, 59(4), 135–140. https://doi.org/10.48165/IJEE.2023.59427
• Lima, I. L. P., Scariot, A. O., & Giroldo, A. B. (2013). Sustainable harvest of Hancornia speciosa (mangaba) fruits in Northern Minas Gerais, Brazil. Economic Botany, 67(3), 234–243. https://doi.org/10.1007/s12231-013-9244-5
• OECD (2022). Unlocking Rural Innovation. OECD Rural Studies, OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/9044a961-en
• OECD. (2020). Rural Well-being: Geography of Opportunities. Paris: OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/d25cef80-en• Sánchez Sánchez, R. J. (2002). Una pedagogía para el desarrollo rural: Los CPR-EFAS. Ágora Digital, (4), Educación en entornos no formales. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3846492
• SARE. (2021). What is Sustainable Agriculture? USDA-NIFA. https://www.sare.org/about-sare/what-is-sustainable-agriculture/
• Shilomboleni, H., Epstein, G., & Mansingh, A. (2024). Building resilience in Africa’s smallholder farming systems: Contributions from agricultural development interventions—a scoping review. Ecology and Society, 29(3), Article 22. https://www.ecologyandsociety.org/vol29/iss3/art22/
• SRDS – Sankalpa Rural Development Society. (2019). Annual Report 2018–2019. Bangalore, India. https://srdsindia.org/wp-content/uploads/2020/12/annual-report-18-19.pdf
Ο Αντώνης Κρητικός είναι Κοινωνικός Επιστήμονας, Διδάκτορας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών με ειδίκευση στη «Συνέργεια του Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στον Τομέα του Τουρισμού». Είναι Σύμβουλος σε Ζητήματα Πράσινης Ανάπτυξης.
