Του Αντώνη Κρητικού
[χρόνος ανάγνωσης 6 λεπτά και 21 δευτ.]
Η Κρήτη δεν ξεκινά από το μηδέν. Διαθέτει βαθιά θεσμικά, πολιτισμικά και παραγωγικά θεμέλια, πάνω στα οποία μπορεί να χτίσει ένα νέο αναπτυξιακό πρότυπο: βιώσιμο, εξωστρεφές και ανθεκτικό. Η ενίσχυση της μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας, μέσω της πράσινης χρηματοδότησης, του ψηφιακού μετασχηματισμού και της συνεργασίας με τα πανεπιστήμια και τους τοπικούς φορείς, δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά στρατηγική αναγκαιότητα. Το ερώτημα δεν είναι αν μπορεί η Κρήτη να εξελιχθεί σε πρότυπο. Είναι πώς μπορούμε, μέσα από συνέργειες κράτους, τοπικής αυτοδιοίκησης, επιχειρήσεων και κοινωνίας, να επιταχύνουμε αυτή τη μετάβαση.
Η Κρήτη έχει τα μέσα. Έχει τη γνώση. Έχει τους ανθρώπους.
Τώρα είναι η στιγμή να ηγηθεί. Όχι μόνο για τον εαυτό της. Αλλά για ολόκληρη την Ελλάδα.
Ι. Η Επιχειρηματική Ραχοκοκαλιά της Κρήτης
Η συζήτηση για τη βιώσιμη ανάπτυξη στην Κρήτη δεν μπορεί να αγνοήσει τον ρόλο των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜμΕ). Όπως αποτυπώνεται στη σύγχρονη βιβλιογραφία, οι ΜμΕ δεν είναι μόνο παραγωγικές μονάδες, είναι βασικά κύτταρα του τοπικού κοινωνικού και οικονομικού ιστού, που επηρεάζουν την περιφερειακή συνοχή, την ανθεκτικότητα των οικονομιών και την κατανομή ευκαιριών (Pike, Rodríguez-Pose & Tomaney, 2016). Η βιώσιμη ανάπτυξη, όπως την προσδιόρισε η Έκθεση Brundtland (WCED, 1987), βασίζεται στην ισόρροπη ικανοποίηση τριών αξόνων: οικονομικής ανάπτυξης, κοινωνικής ισότητας και περιβαλλοντικής προστασίας. Οι ΜμΕ ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις αυτών των αξόνων όχι μόνο μέσω της οικονομικής τους λειτουργίας, αλλά και ως εργοδότες τοπικού πληθυσμού, καταναλωτές τοπικών πόρων, και διαμορφωτές της κοινωνικής καθημερινότητας (Schaltegger & Wagner, 2011). Η αναφορά στη θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης (Stimson et al., 2002) ενισχύει την προσέγγιση ότι η τοπική πρόοδος δεν επιτυγχάνεται κυρίως με εξωτερικές επενδύσεις, αλλά με την ενδυνάμωση της τοπικής επιχειρηματικότητας, της γνώσης και των πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Η Κρήτη, με το ιδιαίτερο πολιτισμικό και παραγωγικό της προφίλ, ενσαρκώνει αυτό το μοντέλο. Οι ΜμΕ στην Κρήτη υπολογίζονται ότι αποτελούν περίπου το 95–96% του συνόλου των ενεργών επιχειρήσεων, στοιχείο που συνάδει με τα εθνικά δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ (2024). Δραστηριοποιούνται σε καίριους τομείς, όπως ο τουρισμός, η αγροδιατροφή, το λιανικό εμπόριο και η εστίαση, που στηρίζουν άμεσα την περιφερειακή οικονομία. Επειδή οι τομείς αυτοί είναι υψηλής αλληλεξάρτησης, οι επιχειρήσεις συνθέτουν ένα λειτουργικό οικοσύστημα, το οποίο προσδίδει ευελιξία, ανταπόκριση σε κρίσεις και δυνατότητες για οριζόντιες και κάθετες συνεργασίες (European Commission, 2023). Η λειτουργική πυκνότητα των τοπικών αγορών, όπως διαμορφώνεται από τη δράση των ΜμΕ, έχει δύο επιδράσεις: α) ενισχύει την περιφερειακή αυτάρκεια και ανθεκτικότητα, και β) προσφέρει πολλαπλασιαστικά οφέλη στις κοινότητες, μέσα από απασχόληση, υπηρεσίες και διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.
ΙΙ. Τι μας Λένε τα Νούμερα: Ελπίδα και Προκλήσεις
Η εικόνα των ΜμΕ στην Ελλάδα, και ειδικά στην Κρήτη, το 2024 δείχνει θετικές ενδείξεις ανάκαμψης και μετασχηματισμού. Το 2024 καταγράφηκαν 132.507 νέες επιχειρήσεις, σημειώνοντας αύξηση 18,3% σε σχέση με το 2023, ενώ οι πτωχεύσεις μειώθηκαν κατά 12,3% (ΕΛΣΤΑΤ, Δ’ τρίμηνο 2024). Το Α’ τρίμηνο 2024, δηλώθηκαν 39.128 νέες εγγραφές, αύξηση 14,4% έναντι του αντίστοιχου τριμήνου του 2023 (Taxheaven, 2024). Η ανεργία στην Ελλάδα υποχώρησε στο 9% το Γ’ τρίμηνο του 2024, με 4.323.859 απασχολούμενους, αυξημένους κατά 1,6% σε ετήσια βάση (ΕΛΣΤΑΤ, 2024). Στην Κρήτη, το λιανικό εμπόριο σημείωσε αύξηση 1,3% στον κύκλο εργασιών το Α’ τρίμηνο 2025, σε σχέση με το προηγούμενο έτος (Business Daily, 2025). Η χρηματοδότηση των ΜμΕ αυξήθηκε κατά 25% μέσα στο 2024, μέσω ΕΤΕπ, RRF, ΕΑΤ και τραπεζικών εργαλείων, σύμφωνα με την Έκθεση Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος (ΤτΕ, 2024). Παρά το γεγονός ότι οι ψηφιακές δεξιότητες στον πληθυσμό της Ελλάδας παραμένουν χαμηλές (52,4% με βασικές δεξιότητες), υπάρχουν σαφείς ενδείξεις βελτίωσης: 43,3% των ΜμΕ έχουν πλέον τουλάχιστον βασικό επίπεδο ψηφιακής ωριμότητας (digital intensity), με την υιοθέτηση υπηρεσιών cloud να φτάνει το 18,1% το 2023 (European Commission, 2024).
Επομένως, τα συγκεκριμένα στατιστικά δεδομένα του 2024 αποτυπώνουν μια εικόνα συγκρατημένης αισιοδοξίας για τη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα και ειδικά στην Κρήτη. Η αύξηση των νέων εγγραφών, η μείωση των πτωχεύσεων και η σταδιακή ανάκαμψη της απασχόλησης συνθέτουν ένα θετικό μακροοικονομικό περιβάλλον, το οποίο όμως παραμένει εύθραυστο. Η σημαντική ενίσχυση της χρηματοδότησης από ευρωπαϊκά και εθνικά εργαλεία (ΕΤΕπ, RRF, ΕΑΤ) δείχνει ότι οι πόροι υπάρχουν και διατίθενται. Ωστόσο, η περιορισμένη διείσδυση του ψηφιακού μετασχηματισμού (μόνο το 40,2% των ΜμΕ τον βλέπουν στρατηγικά) καταδεικνύει ένα κρίσιμο έλλειμμα προσαρμοστικότητας, καινοτομίας και τεχνολογικής ετοιμότητας.
ΙΙI. Η Κρήτη Δεν Ξεκινά από το Μηδέν
Η Κρήτη αναδεικνύεται σε πρότυπο περιφερειακής ανάπτυξης, αξιοποιώντας τον πλούτο της σε ανθρώπινο δυναμικό, πολιτισμική ταυτότητα και ποιοτική παραγωγή. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, όπως αναλύθηκε, αντιστοιχούν σε περίπου 95–96% των εγγεγραμμένων επιχειρηματικών μονάδων στην Κρήτη, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (2024) και δραστηριοποιούνται σε στρατηγικούς τομείς όπως η αγροδιατροφή, ο τουρισμός, η χειροτεχνία και οι υπηρεσίες. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία, ο κύκλος εργασιών στο λιανικό εμπόριο στην Κρήτη αυξήθηκε κατά 1,3% το Α’ τρίμηνο 2025 (Business Daily, 2025), ενώ η ροή χρηματοδότησης από ευρωπαϊκά εργαλεία (RRF, ΕΑΤ, ΕΤΕπ) ενισχύθηκε σημαντικά (Τράπεζα της Ελλάδος, 2024). Παράλληλα, επιχειρήσεις που υιοθετούν βιώσιμες πρακτικές, από τη χρήση ΑΠΕ και βιολογικών μεθόδων ως την αγροτουριστική εμπειρία, έχουν αυξήσει την εξαγωγική τους δραστηριότητα και τη διασύνδεσή τους με διεθνή δίκτυα (European Commission, 2023).
Η συνεργασία με τα πανεπιστήμια, οι θερμοκοιτίδες και οι τοπικές πρωτοβουλίες, όπως τα αγροδιατροφικά clusters και οι καινοτόμοι συνεταιρισμοί, επιβεβαιώνουν ότι η Κρήτη διαθέτει όχι μόνο βαθιές ρίζες αλλά και ένα ανταγωνιστικό, εξωστρεφές μέλλον. Σε ένα τέτοιο περιφερειακό οικοσύστημα που παράγει, εξάγει, και καινοτομεί με ταυτότητα, η Ελλάδα δεν έχει τίποτα να φοβηθεί. Το αντίθετο: έχει κάθε λόγο να επενδύσει σε αυτά τα πρότυπα και να τα ενισχύσει στρατηγικά.
IV. Διεθνή Παραδείγματα: Η Πράσινη Μετάβαση ως Ευκαιρία για τις ΜμΕ
Η εμπειρία από διαφορετικά γεωγραφικά, οικονομικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα δείχνει ότι η ενσωμάτωση βιώσιμων πρακτικών στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν αποτελεί απλώς υποχρέωση, αλλά στρατηγικό μοχλό ανάπτυξης, διαφοροποίησης και διεθνούς προβολής.
Για παράδειγμα, στην Ινδία, σύμφωνα με άρθρο του Economic Times (2024), οι ΜμΕ που υιοθέτησαν πρακτικές όπως διαχείριση αποβλήτων, ενεργειακή αποδοτικότητα και κυκλική οικονομία, πέτυχαν σημαντικά υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης και βελτιωμένη ανταγωνιστικότητα. Η εμπειρία αυτή υποδεικνύει ότι ακόμα και σε αγορές με μεγάλες ανισότητες, οι βιώσιμες επιλογές παράγουν μετρήσιμο επιχειρηματικό όφελος. Μάλιστα οι έρευνες δείχνουν ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις αναγνωρίζουν ολοένα και περισσότερο τη βιωσιμότητα ως βασικό μοχλό εμπορικής επιτυχίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις Ινδικές ΜμΕ, όπου σύμφωνα με την παγκόσμια έρευνα της DHL Express (The Economic Times, 2024), η στρατηγική για το περιβάλλον θεωρείται επένδυση με απτό οικονομικό αντίκρισμα. Αντίστοιχα, η BURN Manufacturing στην Κένυα επεκτάθηκε δυναμικά σε διεθνείς αγορές, χάρη στη χρήση πράσινων τεχνολογιών στην παραγωγή μαγειρικών συστημάτων χαμηλών εκπομπών, αξιοποιώντας διεθνή χρηματοδότηση οικολογικών προγραμμάτων (Reuters, 2025). Το παράδειγμα αυτό καταδεικνύει πώς η σύνδεση περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευθύνης με την επιχειρηματικότητα μπορεί να ανοίξει δρόμους διεθνούς στήριξης και συνεργειών. Στην Ιταλία, τοπικές αγροτουριστικές ΜμΕ επωφελήθηκαν από ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία για την τοποθέτηση φωτοβολταϊκών συστημάτων και τον εκσυγχρονισμό των αγροτικών τους υποδομών (European Commission, 2023). Η επιτυχία αυτών των παρεμβάσεων αναδεικνύει τη σημασία της πρόσβασης σε στοχευμένη πράσινη χρηματοδότηση για τον μετασχηματισμό παραδοσιακών τομέων (όπως ο αγροτουρισμός), μετατρέποντάς τους σε πρότυπα βιώσιμης τοπικής ανάπτυξης. Επιπλέον, γνωστές επιχειρήσεις όπως η Veja (Γαλλία, παπούτσια με κοινωνικά και οικολογικά υλικά), η Toast Ale (Μ. Βρετανία, μπύρα από περισσευούμενο ψωμί) και η Falcon Coffee (Κολομβία – βιώσιμες αλυσίδες καφέ), έχουν λάβει διεθνή αναγνώριση για το πρωτοποριακό επιχειρηματικό μοντέλο που συνδυάζει περιβαλλοντική φροντίδα, καινοτομία και κοινωνική συμμετοχή (Time Magazine, 2024). Η αναγνώριση αυτών των εταιρειών στα διεθνή μέσα ενισχύει το επιχείρημα ότι η βιωσιμότητα δεν αποτελεί πλέον μόνο ηθική στάση, αλλά και επικοινωνιακό πλεονέκτημα με προστιθέμενη αξία.
V. Μάθημα για την Κρήτη οι Διεθνείς Πρακτικές Πράσινης Μετάβασης
Οι διεθνείς βέλτιστες πρακτικές, από τις «πράσινες» ΜμΕ της Ινδίας έως τις κοινωνικά υπεύθυνες επιχειρήσεις στη Δυτική Ευρώπη καθώς και τα πρόσφατα ελληνικά στατιστικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η Κρήτη έχει μπροστά της έναν οδικό χάρτη με σαφή χαρακτηριστικά όπως την Πράσινη Χρηματοδότηση, τις επενδύσεις σε φωτοβολταϊκά, αναβάθμιση εξοπλισμού, αποδοτική χρήση πόρων, κυκλική οικονομία. Επιπλέον, την Ψηφιακή Αναβάθμιση όπως την Εκπαίδευση επαγγελματιών και επιχειρηματιών σε συστήματα CRM, ψηφιακές πωλήσεις, τεχνητή νοημοσύνη και Industry 4.0 καθώς και τις Συνεργασίες Πανεπιστημίων – Επιχειρήσεων – Αυτοδιοίκησης, με την ανάπτυξη θερμοκοιτίδων καινοτομίας, clusters και αγροδιατροφικών οικοσυστημάτων. Τέλος, την απλοποίηση γραφειοκρατίας με την διευκόλυνση πρόσβασης σε προγράμματα ΕΣΠΑ, επιτάχυνση διοικητικών διαδικασιών και απλούστευση αδειοδοτήσεων.
Για την Κρήτη λοιπόν, η στρατηγική αξιοποίηση των πράσινων εργαλείων και των διεθνών δικτύων θα μπορούσε να καταστήσει τις ΜμΕ της περιφέρειας πρωτοπόρους στη βιώσιμη ανάπτυξη της Μεσογείου.
VI. Ο Βαρυσήμαντος Ρόλος των Θεσμικών Φορέων
Τέλος, καμία μετάβαση προς ένα βιώσιμο και καινοτόμο μοντέλο μικρομεσαίας επιχειρηματικότητας δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη συστηματική εμπλοκή των θεσμικών φορέων. Τα επιμελητήρια, ως αντιπροσωπευτικά όργανα του επιχειρηματικού κόσμου, μπορούν να λειτουργήσουν ως καταλύτες πληροφόρησης, επιμόρφωσης και διαμεσολάβησης για την πρόσβαση σε εθνικά και ευρωπαϊκά εργαλεία ενίσχυσης των ΜμΕ. Η τοπική αυτοδιοίκηση, από την πλευρά της, οφείλει να σχεδιάσει και να εφαρμόσει πολιτικές που ενθαρρύνουν την τοπική επιχειρηματικότητα: από την παραχώρηση χώρων και αδειοδοτήσεων, μέχρι τη συνεργασία σε πράσινα και έξυπνα έργα υποδομής. Παράλληλα, η συνεργασία με τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα της Κρήτης είναι καθοριστικής σημασίας. Μέσα από την ενίσχυση της εφαρμοσμένης έρευνας, την τεχνική υποστήριξη και τη μεταφορά τεχνογνωσίας (technology transfer), τα ΑΕΙ μπορούν να βοηθήσουν τις ΜμΕ να καινοτομήσουν, να ψηφιοποιηθούν και να μετασχηματιστούν βιώσιμα. Τέλος, η δημιουργία τοπικών δικτύων συνεργασίας (clusters, συνεργατικοί σχηματισμοί καινοτομίας) ανάμεσα σε επιχειρήσεις, φορείς και κοινωνικούς εταίρους, αποτελεί στρατηγική προϋπόθεση για τη δημιουργία οικοσυστημάτων ανθεκτικής ανάπτυξης.
Η αποτελεσματική κινητοποίηση όλων αυτών των φορέων, με ενιαία στρατηγική και συνέργειες, δεν αποτελεί πολυτέλεια, είναι η απαραίτητη θεσμική υποδομή για να περάσει η Κρήτη από τη θεωρία στην πράξη.
Συμπερασματικά
Η μικρομεσαία επιχειρηματικότητα στην Κρήτη δεν αποτελεί απλώς ένα ποσοτικό δεδομένο, αποτελεί τον βασικό κινητήριο μοχλό της περιφερειακής οικονομίας, της απασχόλησης και της κοινωνικής συνοχής. Οι θετικές εξελίξεις του 2024, όπως η αύξηση των νέων εγγραφών, η ενίσχυση της χρηματοδότησης κατά 25% και η ανάπτυξη τοπικών πρωτοβουλιών και συνεργασιών με πανεπιστήμια και θερμοκοιτίδες, αποδεικνύουν ότι η Κρήτη δεν είναι θεατής της αλλαγής, είναι δυνάμει πρωταγωνιστής της.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι απλό αλλά καθοριστικό: Αξιοποιούμε πλήρως τις διαθέσιμες ευκαιρίες, από την πράσινη και ψηφιακή μετάβαση έως τα διεθνή δίκτυα και τις χρηματοδοτήσεις, ώστε οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις της Κρήτης να καταστούν πρότυπα βιώσιμης και εξωστρεφούς ανάπτυξης;
Η απάντηση δεν αρκεί να διατυπωθεί. Πρέπει να εφαρμοστεί. Η συγκυρία είναι ευνοϊκή και το οικοσύστημα ώριμο. Η Κρήτη διαθέτει τις υποδομές, τις γνώσεις και τη δυναμική να καταστεί περιφερειακός κόμβος βιώσιμης επιχειρηματικότητας στη Μεσόγειο. Αυτό που απαιτείται τώρα είναι στρατηγικός συντονισμός όλων των φορέων, ενεργοποίηση των εργαλείων και συλλογική πολιτική βούληση.
Η Κρήτη μπορεί να εμπνεύσει. Η Ελλάδα μπορεί να ακολουθήσει. Και το μέλλον μπορεί να ξεκινήσει από εδώ.
Βιβλιογραφία
1. Brundtland Commission (WCED). (1987). Our Common Future. Oxford University Press. https://sustainabledevelopment.un.org/content/documents/5987our-common-future.pdf
2. European Commission. (2024). Digital Decade Country Report 2024 – Greece. Publications Office of the European Union. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/factpages/greece-2024-digital-decade-country-report
3. European Commission. (2023). Green Transition of SMEs: Supporting Europe’s Businesses towards Sustainability. https://single-market-economy.ec.europa.eu/news/unleashing-potential-europes-small-businesses-2023-09-28_en
4. ΕΛΣΤΑΤ (2024). Στατιστικά Στοιχεία για Νέες Επιχειρήσεις και Απασχόληση – Δ’ Τρίμηνο
2024. https://www.statistics.gr/documents/20181/7054cd77-5d3a-cac6-498d-30b3bc41c08e
5. Business Daily (2025). Αύξηση 0,6% στον κύκλο εργασιών του λιανεμπορίου στο Α’ τρίμηνο 2025. https://www.businessdaily.gr/oikonomia/145690_ptosi-gia-tis-mme-ayxisi-gia-synolo-lianemporioy-2025
6. Pike, A., Rodríguez-Pose, A., & Tomaney, J. (2016). Local and Regional Development (2nd Ed.). Routledge. https://www.routledge.com/Local-and-Regional-Development/Pike-Rodriguez-Pose-Tomaney/p/book/9781138785724?srsltid=AfmBOoqeoZBg0E-xfdSnLmuuVaZRrQIJO38XuU5cv0t_w7Z6XyWJNWl4
7. Reuters. (2025). With the right support, green solutions can thrive and power a better world. https://www.reuters.com/sustainability/society-equity/with-right-support-green-solutions-can-thrive-power-better-world-2025-06-10/
8. Schaltegger, S., & Wagner, M. (2011). Sustainable entrepreneurship and sustainability innovation: Categories and interactions. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/bse.682
9. Stimson, R. J., Stough, R. R., & Roberts, B. H. (2002). Regional Economic Development: Analysis and Planning Strategy. Springer. https://doi.org/10.1007/3-540-34829-8
10. Τράπεζα της Ελλάδος (2024). Έκθεση του Διοικητή για το 2024. https://www.bankofgreece.gr/Publications/ekthdkth2024.pdf
11. Taxheaven (2024). Στατιστικά Νέων Εγγραφών – Α’ Τρίμηνο 2024.
https://www.taxheaven.gr/news/69679
12. TIME Magazine. (2024). Midsized Companies Hold the Key to Scaling Up Climate Solutions. Διαθέσιμο στο: https://time.com/6344225/midsize-companies-climate-solutions/?utm_source=chatgpt.com
13. The Economic Times. (2024). Indian SMEs see sustainability as a key driver for commercial success: DHL Express Global Sustainability Survey 2024. Διαθέσιμο στο: https://economictimes.indiatimes.com/small-biz/sme-sector/indian-smes-see-sustainability-as-a-key-driver-for-commercial-success-dhl-express-launches-global-sustainability-survey-2024/articleshow/115900890.cms?from=mdr
Ο Αντώνης Κρητικός είναι Κοινωνικός Επιστήμονας, Διδακτορικός Ερευνητής, στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ειδίκευση στη «Συνέργεια του Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στον Τομέα του Τουρισμού».
Ειδικός και Σύμβουλος σε Ζητήματα Βιώσιμης Ανάπτυξης & Περιφερειακής Καινοτομίας
